Etimoloji [değiştir]
Kırgızistan, Kırgız ülkesi anlamına gelir. Kırgız isminin kökeni hakkında ise birkaç teori mevcuttur. Bunlardan birincisi -iz eki (iki - iz=ikiz vb.) almış kırk'tır. Yani Kırk-ız, Kırklar'dır[4]. Fakat halk Kırgız adının Kırk Kız'dan geldiğini iddia eder. Bunun temeli Kırgızların refah ve bolluk içinde bıraktıkları kamplarını daha sonra yerle bir olmuş bir halde bulan kırk bakirenin karşılarına çıkan başıboş köpeklerle birleşmelerinden doğduklarına inanmalarıdır. [5] Diğer kayda değer önemli bir teori de Yapısal Dilci Kaymakam Eyüp Sabri Kartal 'nan gelir. Bu görüşe göre; Kırgız gelimesi Kırkuz olarak telefuz edilir. Bu kırk ve uz kelimelerinin birleşmesinden oluşur. Buna göre anlam kırk oguz demektir. Çünkü Uz (aşireti) veya uz, ouz veya Az, Oğuz Türklerinin diğer bir deyişidir. * Kırgız (kırk + uz) demek "kırk aşiret" demek olur ki daha bir etimolojik anlam ifade eder.Doğrudan ve mantıklı kırgız kelimesinin izahı olur. Çünkü uz aynı zananda ISO ülke kodu Özbekistan içinde kullanılır ve onlarda zaten uzbeg der ki bu da uz begi veya oğuz beyi ülkesi demektir. Uz aynı zamanda Nuh Peygamberin torunu olup Türklerin bu torununun üremesinden geldiği dinsel dünya tarihi yazarlarınca ifade edilmektedir. Bakınız: en:Uz (son of Aram).
Kırgızlar, Göktürk devrinde Kögmen (Sayan) Dağları'nın kuzeyinde yaşamışlardır. 840 yılında Uygur Devletini yıkarak bu topraklarda kendi devletlerini kurmuşlardır. Daha sonra bugün yaşadıkları topraklara gelen Kırgızlar, Karahanlılar zamanında Müslüman olmuşlardır.
Ruslar Orta Asya'da ilerlemeye başlayınca Kırgızlar zor durumda kalsada bir çok savaşda başarılı olmuştur.Bu zamanlarda yerli Türk hanlıklarıyla da uğraşmak zorunda kalan Kırgızlar 1881 yılında Rusların egemenliğine girmiştir.
Başlangıçta 1919'da Sovyet gücü bölgede kabul görmüştü ve Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti içinde Kara-Kırgız Özerk Bölgesi oluştu (Kara-Kırgız terimi 1920'lerin ortasında Ruslar onları aynı zamanda Kırgız olarak bakılan Kazaklar'dan ayırıncaya kadar kullanılmıştır). 5 Aralık 1936'da Kırgız Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, tam bir Sovyetler Birliği cumhuriyeti olarak kabul görmüştür.
1920'ler boyunca Kırgızistan, kültür, eğitim ve sosyal yaşam açısından epeyce geliştirildi. Okur yazarlık büyük ölçüde gelişti ve standart bir edebi dil ortaya çıkarıldı. Ekonomik ve sosyal gelişme de dikkate değerdi. Kırgız milli kültürünün çok sayıda yönleri Stalin'in milliyetçi eyleminin baskısına rağmen muhafaza edilmişti ve bu nedenle, tüm Birlik otoriteleri ile olan gerginlikler sürmekteydi.
Sovyet açıklık ve dürüstlük politikasının ilk yılları, Kırgızistan'da politik iklim üzerinde küçük bir etki yapmıştı. Bununla birlikte Cumhuriyet'in basın mensuplarına daha fazla liberal bakış edinmeleri ve Yazarlar Birliği'nce yeni bir yayın olan Literaturny Kirghizstan'ı kurmaları için izin verilmişti. Gayriresmi politik gruplar yasaklanmıştı fakat 1989'da derin iskan krizi ile uğraşmak için ortaya çıkan birkaç grubun faaliyetlerine izin verilmişti.
Sovyetler Birliği'nde bulunan Kırgızistan'ın üyeliğinin kutlandığı (şimdiki Milli Müze'nin bir kısmı olan) eski Lenin Müzesi'nde sergilenen eserler
1990 yılının Haziran ayında Özbekler ve Kırgızlar arasındaki etnik gerginlikler nüfusunun çoğunu Özbekler'in oluşturduğu Oş İli'ni kaplamıştı. Şiddetli karşılaşmalar birbirini izledi ve bir emniyet ve sokağa çıkma yasağı durumu hasıl oldu. 1990 yılının Ağustos ayına kadar düzen eski haline getirilemedi.[kaynak belirtilmeli]
1990'ların başları Kırgızistan'a hatırı sayılır bir değişim getirdi. Ondan sonra Kırgızistan Demokratik Hareketi Parlamento'nun desteğiyle önemli bir politik güç haline geldi. Kırgız Bilim akademisi'nin liberal başkanı Askar Akayev, üzücü bir galibiyetle, 1990 yılının Ekim ayında başkan seçildi. Takip eden Ocak ayında Akayev, yeni hükümet yapılarını öne sürdü ve çoğunlukla daha genç ve reforma yönelik politikacılardan oluşan yeni bir hükümet tayin etti.
1990 yılının Aralık ayında Yüksek Sovyet, cumhuriyetin adını Kırgızistan Cumhuriyeti olarak değiştirmek üzere oy verdi. (1993'te Kırgız Cumhuriyeti oldu.) 1991 yılının Şubat ayında başkent Frunze'nin adı devrim öncesi adı olan Bişkek olarak değiştirildi. Bağımsızlığa giden bu estetik hareketlere rağmen, ekonomik gerçeklikler Sovyetler Birliği'nden ayrılmaya karşı durur gibi gözükmekteydi. 1991 yılının Mart ayındaki Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği'nin koruması altında yapılan bir referandumda seçmenlerin %88,7'si Sovyetler Birliği'nin yenilenmiş federasyon olarak tutulması teklifini uygun buldular.
19 Ağustos 1991'de Olağanüstü Hal Komitesi, Kırgızistan'da Akayev'i indirme girişiminin görüldüğü Moskova'da güç elde etti. Ertesi hafta darbenin sönmesinden sonra Akayev ve İkinci Başkan German Kuznetsov Sovyetler Birliği Komünist Partisi'nden istifalarını açıkladılar ve tüm daire ve sekreterya istifa etti. Bunu 31 Ağustos 1991'de Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği'nden bağımsızlığı sağlayan Yüksek Sovyet oylaması takip etti.
1991 yılının Ekim ayında Akayev rakipsiz ilerledi ve oyların %95'ini alarak doğrudan yeni bağımsız cumhuriyetin başkanı seçildi. O ay diğer yedi cumhuriyetin delegeleriyle birlikte Yeni Ekonomik Toplum Paktı'nı imzaladı. Sonunda 21 Aralık 1991'de diğer dört Orta Asya cumhuriyeti ile birlikte Bağımsız Devletler Topluluğu'na resmen katıldı. 1992'de Kırgızistan, Birleşmiş Milletler ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı'na katıldı.
2005 yılının Mart ayındaki parlamenter seçimlerden sonraki Lale Devri, Başkan Akayev'i 4 Nisan 2005'te istifaya zorladı. Muhalefet liderleri koalisyon kurdular ve yeni hükümet Başkan Kurmanbek Bakiyev and Başbakan Feliks Kulov altında şekillendi. Ülkenin başkenti de protestolar süresince yağmalandı.
Politik istikrarı sağlamak mümkün gözükmemektedir, ancak iddialara göre organize suça bağlı olan çeşitli gruplar güç kazanmak için oyunlarını oynamaktadır. 2005 yılının Mart ayında seçilen parlamentonun 75 üyesinden üçü suikast sonucu öldürüldü ve başka bir üye öldürülen erkek kardeşinin yerine seçilmesinden kısa bir süre sonra 10 Mayıs 2006'da suikaste kurban gitti. Ölenlerin dördü de büyük illegal iş girişimleri ile karmaşık ilişkiler içinde olmakla ünlenmişlerdi. Kırgızistan'da bugün hakim olan sorunlar; devlet-şahıs işletmelerinin özelleştirilmesi, demokrasi ve politik özgürlüklerin geliştirilmesi, iç-etnik ilişkiler ve terörizmdir.
- Ana madde: Kırgızistan coğrafyası
Kırgızistan Orta Asya'da denize çıkışı olmayan bir ülkedir. Denize kıyısı olmayan ülkenin komşuları kuzeyde Kazakistan, batıda Özbekistan, güneybatıda Tacikistan ve güneydoğuda Çin Halk Cumhuriyeti'dir. Tanrı Dağları ülkenin %80'ini kaplar ve ülke bu yüzden "Orta Asya'nın İsviçre'si" olarak adlandırılır[6]. Kuzeybatı Tanrı Dağları üzerinde bulunan ve ülkenin en büyük gölü olan Issık Göl, Titikaka'dan sonra dünyanın en büyük dağ gölüdür.
- Ana madde: Kırgızistan demografisi
2005 Dünya Almanağı verilerine göre Kırgızistan nüfusu 5,210,450'dur. Bu nüfusun %34.4'ü 0-15 yaş, %6.2'si ise 65 yaş ve üzeridir. Kırgızistan'da halkın %33.9'u şehirlerde geri kalanı ise kırsal kesimde yaşar. Ülkede kilometrekare başına 29 insan düşer.
Kırgızistan yaş ve cinsiyet piramidi
Kırgızistan'da en büyük etnik grup bir Türk halkı olan Kırgızlar'dır (%64.9).[7] Diğer etnik gruplar içinde en büyük yeri Özbekler (13.8%) ve Ruslar (%12.5) oluşturur.[8] Küçük etnik gruplar ise Tatarlar (%1.9), Uygurlar (%1.1), Kazaklar (%0.7) and Ukrainler'dir (%0.5).
Son zamanlara kadar şifahi edebiyat şeklinde devam etmiş olan Kırgız Edebiyatı şekil ve öz bakımından çok zengindir. Rus istilalarının Kırgız sosyal hayatını sarsması sebebiyle bu dönemde yetişen şairlerin eserlerinde umutsuzluk ve karamsarlık görülür. Kalıgul ve Arstanbek gibi tanınmış halk şairleri, eski edebi gelenekleri sürdürmüşlerdir. Onların açtığı çığırda yetişen Kılıç da Kırgızistan'ın Rusya'ya bağlanmasına karşı çıkan Türkçü bir şairdir. Toktogul Satılganov (1864-1933) da şiirleriyle büyük bir ün sağlamıştır. Kırgızların yazılı edebiyatı 20. yüzyıl başında gelişmeye başlamıştır. 1917 Rus ihtilalinden önce, ancak birkaç edebi eser çıkmıştır. Kırgız dilinde yazılmış olan ilk eser, Kılıç Manırkanoğlu'nun Zelzele adlı eseridir. 1911'de yayınlanan bu eserde Arap Alfabesi kullanılmıştır. Esenkali Arabay'ın alfabe kitabı ise 1913'te çıkmıştır. Osmanali Sadıkoğlu'nun Kırgız Tarihi de 1913'te yayınlanmıştır. Onu 1914'te Manap Şabdan'ın tarihi takip eder. 1917'den sonra yetişen Kırgız yazarları Sadık Karaşıoğlu ve Kasım Tınıstanoğlu, milliyetçi bir kuruluş olan Alaş Orda'nın üyeleri arasındadır. 1924'te Kırgızca ilk gazete çıkar, aylık bir edebi derginin yayınına başlanır. 1927'de Kırgız Yazarlar Birliği kurulur. 1930'a kadar Alaş Orda'nın ağır ideolojisi altında yazan Kırgız yazarları daha sonra şiirlerini ayrı olarak yayınlar. 1927'de de Kırgız şairlerinin eserleri Kızıl Kol adlı bir antolojide toplanmıştır. Bu dönemin şairleri arasında Ali Tokombay, Bayalın, Mukay Elebay önemli yer tutar. 1930-1938 yılları arasında Kırgızistan'da milliyetçi yazarlarla yeni rejim taraftarı yazarlar arasında yoğun bir ideolojik savaş olur. Bu dönemin ünlü yazarları arasında Tugelbay Sıdıkbek, Mukay Elebay ve Cusup Turusbek sayılabilir. Son dönemin tanınmış bir yazarı olarak da Cengiz Aytmatov sayılabilir
Kırgızistan Orta Asya'daki Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği'nden ayrılan ülkeler arasında Kazakistan ile birlikte Rusça'yı resmi dil kabul eden tek ülkedir. Diğer resmi dil Kırgız Türkçesi Eylül 1991'den beri ülkenin resmi dilidir.
Kırgız Türkçesi Türk Lehçeleri'nin Kıpçak Grubu'na mensup bir lehçedir. 20. yüzyıl'a adar Arap alfabesi kullanılarak yazılan Kırgız Türkçesi 1928'de Latin alfabesi'ni, 1948'de de Kiril alfabesi'ni kullanmaya başladı.
- Ana madde: Kırgızistan'da İslam
Kırgızistan halkı da diğer Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği altında yaşayan milletler gibi devlet tarafından Ateist olmaya zorlanmışsa da başarıya ulaşamamıştır. Bugün Kırgızistan'ın resmi dini İslam'dır.[9]
Yönetimsel birimler [değiştir]
- Ana maddeler: Kırgızistan'daki şehirler listesi ve Kırgızistan'ın illeri
Kırgızistan başkent Bişkek dahil 8 ile (область) ayrılmıştır. Başkent Bişkek ayrıcalıklı bir statüye sahiptir.
İller, başkent ve il merkezleri:
- Bişkek
- Batken (Batken)
- Çuy (Tokmok)
- Celal-Abad (Celal-Abad)
- Narin (Narin)
- Oş (Oş)
- Talas (Talas)
- Issık-Göl (Karakol)
Kırgızlar önceleri göçebe olduğundan eğitim imkanları çok kısıtlıydı. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği zamanında eğitim alanında büyük gelişmeler yaşanmıştır. 1934 yılında 7 yıllık okul okuma zorunluluğu getirilmiştir. 1950 yılından itibaren bu zorunluluğuna uyulması ile birlikte eğitim gelişmeye başlamıştır.[10]
Kırgızistan'daki belli başlı üniversiteler şunlardır:
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği zamanında ülke birliğin önemli bir turizm merkeziydi. Özellikle Issık Göl çevresine yüzbinlerce turist gelmekteydi. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliğinin dağılmasından sonra Eski Kırgızistan Başkanı Askar Akayev yaptığı bir açıklamada turizmin ülke ekonomisine en önemli katkıyı yapabilecek sektör olduğunu ifade etti.[16] Ülke son yıllarda turizm alanında büyük gelişmeler göstermektedir. Denize kıyısı olmaması dolayısı ile yaz mevsimlerinde deniz turizmi yapılmayan ülke dağlarla kaplı olması nedeniyle kış sporlarına bağlı turizm gelişmektedir. Kış sporlarından sonra avcılık, termal turizm yapılmaktadır. Ülkenin turist çeken başka bir özelliği ise Issık Göl'e sahip olmasıdır.[17] Ülke son yıllarda açılan yeni evrenkentler ile de eğitim alanında turist çekmektedir.
internetteki ilk Kırgız gazetesi "Asaba" (Zaman Kırgızistan gazetesi hariç olmak üzere) olmuştur: 18 Ağustos 2000 yılında. Ondan sonra "Aalam" -Alem gazetesi çıkmaya başladı. 2003 yılından itibaren "Bişkek Times" gazetesi katılmıştır. Ondan sonra "Agım" Akım gazetesi , ondan sonra "Alas" gazetesi, son olarak da "Enesay" gazetesi olmuştur. Kırgız Gazeteleri ağ sayfası öncelikle "http://news.org.kg" ağılında çıkmaya başladı. http://www.presskg.com
- Ana madde: Kırgızistan ekonomisi
Yük hayvanları ile taşımacılık yapan insanlar
Ülke ekonomisi tarım ve madenciliğe dayalıdır. Daha çok hayvancılık kesimi ağırlıklı bir tarım ekonomisi hakimdir. Başlıca tarım ürünleri buğday, pamuk, şekerpancarı, mısır, tütün, sebze ve meyvedir. Dağlık bölgelerde yarış atları yetiştirilir, tavşan beslenir, arıcılık yapılır. En çok küçükbaş hayvan beslenir.
Kırgızistan'da 1970'li yıllarda çeşitli mâdenler çıkarılmaya başlanınca mâden sektörü büyük hızla gelişmiştir. Makina, otomotiv, gıda, çimento, cam ve konserve fabrikaları başlıca sanâyi kuruluşlarıdır. Akarsu üzerlerinde kurulan hidroelektrik santralleri ekonomiye önemli ölçüde katkıda bulunur. Ülkede 600 civârında sanâyi kuruluşu vardır.
Ülkede son yıllarda doğal güzelliklerin etkisi ile turizm faaliyetleri de hızlanmakta ve bu da ülke ekonomisine büyük katkı sağlamaktadır.
- Ana madde: Kırgızistan'da ulaşım
Ülkenin dağlık yerşekillerinden ötürü büyük ölçüde kısıtlanmıştır. Yollar yüksekliği 3000 metre ve üzerini bulabilen rakımlar ve dik vadilerden dolayı sık sık viraj yapmak durumundadır ve ulaşım sürekli olarak toprak kaymaları ve çığ düşmesi tehlikesi altındadır. Kış boyunca ulaşım ülkenin kimi yüksek rakımlı ve tenha bölgelerinde hemen hemen imkânsızdır. Bunun yanında ulaşımı güçleştiren diğer etmenlerden biri de Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği döneminde inşa edilen pek çok kara ve demiryolunun bugün uluslararası sınırlarla kesilmesidir. Bu da, yolların kapalı olmadığı yerlerde bir çok zaman alıcı formalite gerektirdiğinden pek tercih edilmemektedir. Ülkede ulaşım üzerine değinilecek bir başka önemli öge de özellikle kırsalda ve ulaşımın olanaklı olmadığı bölgelerde kullanılan attır. Bunu tercih edilir kılan etmenlerden biri de dışarıdan ithal edilen yakıta bağımlı olmamasıdır.[18]
|
|
|
Kırgızistan Yönetim Binası
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
